Επόληκεν η εκκλησκιά (της φιλολόγου κ. Ευαγγελίας Μ. Παναή) Μέρος έκτο

Μια σειρά με θαυμάσια κείμενα εμπλουτισμένα με φωτογραφίες, για τη ζωή τον περασμένο αιώνα στη Βιλλανόβα (Παραδείσι) γραμμένα από τη φιλόλογο κ. Ευαγγελία Μ. Παναή.

Επόληκεν η εκκλησκιά (της φιλολόγου κ. Ευαγγελίας Μ. Παναή) Μέρος έκτο

    

26-12-2017 Φτάσαμε στο 6ο και τελευταίο μέρος του αφιερώματος μου στις "Κερεκές" των παιδικών μας χρόνων! Αγαπημένοι μου Φίλοι, σας ευχαριστώ για την ανταπόκριση σας και για τις συγκινήσεις που μοιραστήκαμε σ' αυτό το ταξίδι αναμνήσεων! Χρόνια Πολλά! Καλή Ανάγνωση!

"Επόληκεν η εκκλησκιά...

κι ήρτασιν οι Κυργκιακάσιμες χαρές!"

Αναμνήσεις από το παλιό Παραδείσι, που θα μπορούσαν να είναι από κάθε χωριό.

Μέρος έκτο και τελευταίο

Κι ύστερα, άντε ξανά πάλι οι νεαροπαρέες, χώρια παλληκάρια, χώρια κοπέλες, στα ατελείωτα "μέσα-όξω" στον κεντρικό δρόμο του χωριού!... 

Να "νταμώννουνται"(συναντιούνται) στο δρόμο αγόρια και κορίτσια, με τη συσσωρευμένη προσμονή ολόκληρης της εβδομάδας, και να προσπαθούν με δήθεν αδιάφορα βλέμματα να καταλάβουν συναισθήματα και προθέσεις... Με αδιόρατα νοήματα, να συνεννοηθούν... Γιατί...

...Γιατί... ήταν κι εκείνες οι "ξύλενες σκάμνες"... Ήταν κι εκείνες οι "ξύλενες σκάμνες"-παρατηρητήρια, παρακεί και παρακεί, σε διάφορα "στρατηγικά" σημεία του κεντρικού δρόμου... " 'Π' όξω 'που(απ' έξω από) του Λο'ί'ζου του Σορωννιάτη το μπακκάλικο", " 'Π' όξω 'που της Καλλιοπίτσας το μπακκάλικο", " 'Π' όξω 'που του Βασίλη της Μαρτίνας το μπακκάλικο" και αλλού... Αυτά, ήταν τα "ομαδικά παρατηρητήρια"!... Υπήρχαν βέβαια και οι... "ελεύθεροι σκοπευτές", οι κυράδες που τα σπίτια τους ήταν στον κεντρικό δρόμο, και κάθονταν στην πεζούλα ή στην αυλίτσα του σπιτιού τους με κάποια φίλη τους να 'ποσπερίσουν, ή κατά μόνας πίσω από τον μισάνοιχτο φεγγίτη της πόρτας τους ή το μισάνοιχτο παράθυρο τους κι είχαν όλη την ευκαιρία να βλέπουν ποιός πάει και ποιός έρχεται... Αλλά, ο μεγάλος χαβαλές, τα αστεία, τα πειράγματα της μιας κυράς προς την άλλη και προπάντων, το συστηματικό σάρωμα κάθε περαστικού, γινόταν ομαδικά, από "τις σκάμνες"!... Εκεί όπου μαζεύονταν να "'ποσπερίσουν" οι παντρεμένες κυράδες τ' απόβραδα της "Κερεκής", να βρουν τις φιλενάδες τους, να κάνουν την γενική επισκόπηση του τί έκαναν από τότε που είχαν να βρεθούν, αλλά και τί θα κάνουν την επομένη... Και κάπου εκεί, τηρώντας το αρχαίο: "και τούτων μεν κηδόμεθα κακείνα μη αφηέναι" (και αυτά να φροντίζουμε, και εκείνα να μην παραμελούμε), να κάνουν ταυτοχρόνως και... ομαδική σάρωση όλων των περαστικών, αγοριών και κοριτσιών... Ποιά κοιτάχτηκε με ποιόν;... Ποιός έγνεψε σε ποιάν;... Κι ακολουθούσε ο σχολιασμός, που και αυτός ήταν ομαδικός, όπως και τα επακόλουθα ομόφωνα συμπεράσματα-πορίσματα: - "Είδετέ τον τον Τάδε, που "ετσάττισεν" (έκλεισε το μάτι) την Τάδε, άμμαν ενταμώθησαν ;" - "'Βω (εγώ) λέω και 'γαπιούνται 'φτοι-δά!" - "Κα'ι'ράττι - δα;!" (Έχει γούστο;!) - "Ουου! 'Α (να) τα μάθει ο 'φέντης της (ο αφέντης, ο πατέρας της), 'α (θα) την εσκοτώσει!" - "Ουου! Με- τίι! Με- τίι!" (Ω! Βέβαια!)

Η Βιλλανόβα μας πρώτα και το Παραδείσι μας ύστερα, ήταν πάντα ένα ολοζώντανο χωριό! Ο κόσμος όλος, δούλευε ολόκληρη την εβδομάδα σκληρά και αδιάκοπα, είτε στα "πετροκοπιά", είτε στα χωράφια: και "στα πρώμα, στους Άμμους", και στα "έψιμα κηππουρικά"(όψιμες καλλιέργειες), που τροφοδοτούσαν με κηπευτικά όλη τη Ρόδο, τα γύρω νησιά και τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Επί τουρκοκρατίας, έστελλε με τα ιστιοφόρα καράβια, πρώιμη τομάτα μέχρι την Κωστάντζα της Ρουμανίας και την Οδησσό της Ρωσίας, που κοβόταν άγουρη για να αντέξει το μακρύ ταξίδι και οι Βιλλανοβιάτες, της είχαν δώσει το όνομα "τομάτα της Οντέσσας"! Μεταπολεμικά το χωριό μας, μέχρι την Γερμανία και την Σκανδιναβία έκανε εξαγωγές "κρομμυδγκιού" και στις Αραβικές χώρες και Βόρειο Αφρική, έκανε εξαγωγή "πάστας"(τοματοπολτού) που παρήγαγε με την πρωτόγονη μέθοδο των ληνών(πατητηριών) τομάτας. Το 1949, το Παραδείσι, απέκτησε το πρώτο πάνω στο νησί της Ρόδου, εργοστάσιο κονσερβοποι'ί'ας τοματοπολτού και άλλων κηπευτικών και μαρμελαδοποι'ί'ας φρούτων! Οι προκομμένες οικογένειες, ήταν σε συναγωνισμό μεταξύ τους, ποιά "θα κηππουρέψει τα πολλτά" και ποιά θα κάμει "το πιο πολλτύ γουμάρι" (μεγαλύτερη παραγωγή)!... 

Με την ψυχή τους έπεφταν οι Παραδεισιώτες στη δουλειά, αλλά και με τη ψυχή τους γλεντούσαν, διασκέδαζαν, χόρευαν!... Εργατικό και μερακλήδικο χωριό, δημιουργικό και γλετζέδικο, ήταν η κορυφή και το κέντρο της διασκέδασης για όλη την περιφέρεια!... Ξεχώριζε απ' όλα τα χωριά, με το αμφιθεατρικό του σχέδιο, την μεγάλη τετράγωνη πλατεία του με τα πεύκα γύρω-γύρω, που έβλεπε τη θάλασσα, τα όμορφα διώροφα νεοκλασικά του κατά μήκος του κεντρικού δρόμου, όπου βρίσκονταν και όλοι οι καφενέδες και τα μαγαζιά!... Κόσμος έφευγε από τα γύρω χωριά και από την πόλη ακόμη, κι ερχόταν να γλεντήσει στην Βιλλανόβα και στον Κουφά!... Γαμπροί από τη "Χώρα", το θεωρούσαν ευτύχημα και προτέρημα να πάρουν νύφη Παραδεισιώτισσα, κι έρχονταν στα γλέντια της Βιλλανόβας, να γνωρίσουν μια "καλή κόρη"!...

Έτσι έρχονταν και οι νεαροί από την "Κρεμμαστό"(Κρεμαστή) κι "εγαμπρίζαν"(φλέρταραν) στο Παραδείσι. Τα παλαιότερα χρόνια, μέχρι και την δεκαετία του 1950, ερχόντουσαν με τα ποδήλατα. Ενώ στην δεκαετία του 1960, ερχόντουσαν με τα "μοτοσακά"... Και μπορεί όλοι οι άλλοι νεαροί που κατέφθαναν από οπουδήποτε αλλού, να μην "επολλτονοχλούσαν", οι "Κρεμμαστενοί" όμως... "εββαρέναν και εβλάφταν"!... Γιατί, Βιλλανόβα - "Κρεμμαστός", "απού γυρίς του χρόνου",... "άσπρην ημέραν" δεν είδαν στις σχέσεις τους αυτά τα δύο χωριά!... "Κοράκους", - επειδή πήγαιναν "συγκούπαδοι"(όλοι μαζί)-, αποκαλούσαν οι Βιλλανοβιάτες τους "Κρεμμαστενούς", "Φουτούλλτηδες"(φαντασμένους) αντιπροσφωνούσαν οι Κρεμμαστενοί τους Βιλλανοβιάτες!... Παραήταν βλέπετε, κοντά το ένα χωριό με το άλλο, για να μπορούν να είναι... αδιάφορα και χωρίς ανταγωνισμό το ένα για το άλλο! Ποδόσφαιρο έπαιζαν οι ομάδες τους; Οι Κρεμαστενοί έφευγαν δαρμένοι από το Παραδείσι κι οι Παραδεισιώτες έφευγαν δαρμένοι από την Κρεμαστή!...

Να γαμπρίσουν έρχονταν οι "Κρεμμαστενοί" στο Παραδείσι; "Μή φανεί και μή γενεί!", Παραδεισκιώτισσα να πάρει Κρεμμαστενό, τα χρόνια εκείνα! Έτσι κι έδιναν το παραμικρό δικαίωμα και φλέρταραν καμιά κοπέλα "Παραδεισκιώτισσα", τους παραφύλαγαν οι Παραδεισιώτες στον Άι Μιχαήλη από μέσα, εκεί που ήταν τα βαθύσκιωτα περβόλια, (όπου σήμερα ευρίσκεται ο χώρος στάθμευσης λεωφορείων του αεροδρομίου) το βράδυ που γύριζαν στην Κρεμαστή, τους έριχναν "κλαδγκιά" των δέντρων μέσα στο δρόμο, για να τους αναγκάσουν να σταματήσουν για να τα βγάλουν ή άπλωναν "ττέλγκια" (σύρματα) από τη μια μεριά του δρόμου στην άλλη, κι εκεί άρχιζε το ξυλοφόρτωμα ανάμεσα στους νεαρούς των δύο χωριών!... Έλα σου όμως, που το ίδιο περίμενε τους Παραδεισιώτες όταν πήγαιναν της Παναγιάς ή κάποια άλλη γιορτινή μέρα στην "Κρεμμαστό"!: "στον εστρεμμό" (επιστροφή) για το Παραδείσι, τους παραφύλαγαν οι "Κρεμμαστενοί" στον Ασώματο και... έπαιρναν το αίμα τους πίσω!... "Άλλτα, λε!"(άκουσε εκεί!)...Ποιό Φαρ Γουέστ;! Εδώ να δείτε ππώς ήτα!"... Να φανταστείτε πόσο ριζωμένη ήταν η αντίληψη αυτής της αντιπαλότητας , ώστε, όταν πολλά χρόνια μετά την παύση αυτών των έντονων διαπληκτισμών εδώ, επί... Ροδιακού εδάφους, στην μακρινή Αυστραλία όπου έγινε ένας γάμος ανάμεσα σε απογόνους Παραδεισιωτών και Κρεμαστενών, και όπου όλες οι μνήμες - όπως συμβαίνει πάντα με την ξενιτιά! -, διαρκούν... ετεροχρονισμένα, ανάμεσα στα παραδοσιακά τραγούδια που "εγιτίσαν" (ταίριαξαν) κι "ετραγουδήσαν στα στρωσίματα των κροβαττιών", εκεί στην μακρινή Αυστραλία, ήταν και ότι ο γάμος εκείνος, θα ήταν η αφορμή να ..."γαπήσουσιν τα δγκιό χωργκιά"!...

Υπήρχαν λοιπόν, κυρίως τις "Κερεκές", άνθρωποι από τα γύρω χωριά, που έκαναν τον δρόμο με τα πόδια, όταν δεν είχαν μεταφορικό μέσον, για νά 'ρθουν να κάνουν την βόλτα τους στο Παραδείσι και το βραδάκι, να δουν ένα έργο, με δεδομένο ότι, κανένα χωριό της δυτικής πλευράς της Ρόδου πέρα από το Παραδείσι, δεν είχε ούτε θερινό, ούτε χειμερινό κινηματογράφο. 

Το Παραδείσι από την Απελευθέρωση ήδη, είχε κινηματογράφο! Ήδη ο Φιλιππής Ανάστασου με τους γιούς του, είχαν νοικιάσει το "Πάνω Σκολείο" στο ύψωμα πάνω από τον Άι Νικόλα, έβαλαν την μηχανή προβολής στο δωμάτιο που είχε προστεθεί γι αυτόν τον σκοπό στην δυτική πλευρά του κτιρίου και έτσι η αίθουσα, εκτός από θεατρική, έγινε και κινηματογράφος! (Για το ένδοξο πολιτιστικό-μορφωτικό-καλλιτεχνικό-ιστορικό εθνικό έπος, που ονομάζεται "Πάνω Σκολείο" Βιλλανόβας-Παραδεισίου, και που και μόνον για την συνολική ιστορία αυτού του κτιρίου-σύμβολο, θα άξιζε να είναι υπερήφανος κάθε Παραδεισιώτης, θα μιλήσουμε σε άλλη εργασία μας!). Είχαν δε και τον "τελάλη" τους "οι Φιλιππήδες", που όποτε είχε έργο, γύριζε όλο το χωριό κι "ετελάλιζε": "Χάτε παιδγκιά! Κι ο σινεμάς αρκινά!" Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το Παραδείσι είχε ήδη αποκτήσει και το θερινό του σινεμά: λεγόταν "ΕΔΕΜ" και το λειτουργούσε ο Εμμανουήλ Μαχλής "ο Μαννιάς", μεγάλο, ευρύχωρο, περιτριγυρισμένο με ψηλό τοίχο, με καλαίσθητη πρόσοψη και με ωραία υπερυψωμένη σκηνή, όπου εκτός από προβολές ταινιών, δινόταν και παραστάσεις θεάτρου και επιθεώρησης! Και όπου οι μικρολοοί, με χιουμοριστική διάθεση, επινόησαν και ένα λογοπαίγνιο, για να ερμηνεύσουν το ΕΔΕΜ: "Εδώ Δαφνί Εμμανουήλ Μαχλή"!... Και πριν να τελειώσει η δεκαετία του 1950, η οικογένεια Ανάστασου, - "οι Φιλιππήδες"-, έκτισαν το ιδιόκτητο κτίριο τους, οπότε το Παραδείσι απέκτησε και τον χειμερινό κινηματογράφο "Σινεμά ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ", ένα μέρος της οροφής του οποίου άνοιγε κι έτσι λειτουργούσε και τα καλοκαίρια!... Ενώ αρχές της δεκαετίας του 1970, πέντε συνιδιοκτήτες με κύριο μέτοχο τον Κυριάκο Μαγκαφά ("το Μαγκαφαδί"), έκτισαν ένα νέο κτίριο, που διέθετε και εξώστη και του οποίου η οροφή, άνοιγε σχεδόν ολόκληρη. Έτσι το Παραδείσι, απέκτησε και δεύτερο, πιο σύγχρονο χειμερινό-θερινό κινηματογράφο, το "Σινεμά ΑΝΕΣΙΣ"!...

Αφού λοιπόν χόρταιναν ασταμάτητα "πάαιννε-έλα" μέσα στον κεντρικό δρόμο - λες κι ήθελαν να "κατελύσουν" τις σόλες των παπουτσιών τους -, νεολαία αλλά και οικογενειάρχες με τα παιδιά τους, κατέληγαν όλοι "στον σινεμά", όπου, "ξεκουννόντας κούννες", "δρακουνόντας(ροκανίζοντας) πατατάκια Κολοσσός", "γιά πίννοντας κινόττο της ΜΑΠΟΛΕ", ταξίδευαν για δύο ολόκληρες ώρες στο όνειρο!...

Ύστερα, με την ψυχή ξαλαφρωμένη και χορτάτη από ανθρώπινη συναναστροφή κι από διασκέδαση, γύριζαν όλοι στα σπίτια τους, "να ππέσου στα γιαττάκια τους", καθένας να πάρει δυνάμεις, για τον μόχθο της τραχιάς τους καθημερινότητας, που τους περίμενε με το ξημέρωμα της καινούργιας μέρας,... Στο χωράφι... Στο πετροκοπιό.... Στον ατελείωτο αγώνα της ζωής τους... Της σκληρής...Της πικρής... Της γλυκιάς!...

ΤΕΛΟΣ

Ευαγγελία Μ. Παναή

Φιλόλογος - Επιχειρηματίας

Δημοτική Σύμβουλος Ρόδου

1. Δεκαετία 1960, Παραδείσι. Με ενοικιαζόμενα ποδήλατα και παρέα το τρανζίστορ, στην "κυργκιακάτικη βόρτα"!

2. Δεκαετία 1940, Βιλλανόβα. Παρέα νέων ανδρών από την Βιλλανόβα. Δύσκολο με τόση κομψότητα, να πιστέψεις πως ήταν αγροτόπαιδα!

3. Τέλος δεκαετίας 1950, Βάρη, Παραδείσι. Στην "κυργκιακάτικη βόρτα", οι παρέες έφταναν στην Βάρη. Από αριστερά προς δεξιά: Σεβίτσα Πισσαδάκη-Παλώνη, Μαρίκα -Σπάρταλη, Άννα Γιαννίκη-Παναή, Παρασκευή Παπαγρηγορίου-Μουστάκη.

4. Δεκαετία 1950, Άις -Μιχαήλης, Παραδείσι. Παρέα με τα μηχανάκια REX. Από αριστερά προς δεξιά: Νικόλας Χατζηαντωνίου, Γιώργος Αντωνάς, Μιχάλης Παναής, Νικόλας Αντωνάς, Μιχάλης Ανάστασου.

5. 1950, Παραδείσι. ΡΟΔΙΑΚΗ ΚΟΝΣΕΡΒΟΠΟΙΙΑ! Το πρώτο εργοστάσιο πάνω στο νησί της Ρόδου, για την κονσερβοποιία τοματοπολτού, λαχανικών και μαρμελάδων, κατασκευάσθηκε και λειτούργησε στο Παραδείσι, για να επεξεργαστεί επί τόπου, την μεγάλη παραγωγή κηπευτικών και κυρίως τομάτας. Μερική άποψη της αυλής και του εργοστασίου κονσερβοποιίας Παραδεισίου.

6. Δεκαετία 1930, Βιλλανόβα. Παρέα νέων κοριτσιών από την Βιλλανόβα. Ομορφιά και κομψότητα!